Polskie prawo spadkowe zawiera szereg przepisów, które mają na celu zabezpieczenie interesów najbliższych krewnych zmarłego. Jednym z istotnych rozwiązań jest zachowek, czyli uprawnienie do uzyskania pewnej części majątku spadkodawcy w sytuacji, gdy zostaliśmy pominięci w testamencie lub otrzymaliśmy zbyt małą korzyść z masy spadkowej. W dalszej części artykułu wyjaśnimy, czym dokładnie jest to świadczenie, jaka jest jego wysokość i kto może się o nie ubiegać. Zrozumienie zasad i przesłanek, które rządzą instytucją zachowku, jest kluczowe dla każdego, kto planuje rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci lub został niesprawiedliwie potraktowany w testamencie.
Czym jest instytucja zachowku?
Instytucja zachowku służy do ochrony podstawowych praw majątkowych najbliższych członków rodziny po śmierci spadkodawcy. Jeśli zmarły przed swoim odejściem zdecydował się na niekorzystne rozporządzenie własnym majątkiem lub całkowicie pominął najbliższych w testamencie, możliwe jest dochodzenie środków finansowych w ramach zachowku. Roszczenie to może przysługiwać między innymi zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi czy rodzicom spadkodawcy, którzy w normalnych okolicznościach dziedziczyliby ustawowo.
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, spadkodawca ma prawo do swobodnego dysponowania swoim majątkiem. Jednak wolność ta nie jest absolutna, bowiem bezpodstawne pozbawienie członków najbliższej rodziny udziału w dziedziczeniu oznacza naruszenie ich chronionego prawem interesu. W takich przypadkach najbliżsi mają możliwość skierowania sprawy na drogę sądową. Jeśli udowodnią, że są uprawnieni do ubiegania się o część majątku, a ich interes majątkowy został naruszony, zyskują roszczenie o zachowek.
Wysokość świadczenia i zasady jego obliczania
Kwota, jaką można uzyskać w ramach roszczenia o zachowek, zależy od wielkości tzw. substratu zachowku, czyli fikcyjnej podstawy obliczeniowej uwzględniającej cały majątek zmarłego, łącznie z darowiznami uczynionymi przez niego za życia. Zwykle wysokość świadczenia wynosi połowę udziału spadkowego, jaki otrzymałby uprawniony w wypadku dziedziczenia ustawowego. Jeśli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy bądź małoletni, może ubiegać się o wyższą, dwie trzecie tego udziału.
Prawo przewiduje również możliwość obniżenia należnego świadczenia. Taka sytuacja może mieć miejsce wówczas, gdy żądanie pełnej kwoty byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Przykładowo, jeśli spadkobierca objęty roszczeniem o zachowek finansował koszty utrzymania uprawnionego przez wiele lat, albo uprawniony do zachowku żyje w dostatku i jednocześnie pozostawał w konflikcie ze zmarłym – sąd może wówczas stwierdzić, że przyznanie roszczenia w pełnej kwocie byłoby nieuzasadnione. Mechanizm ten nazywa się miarkowaniem zachowku.
Dochodzenie i wypłata zachowku w praktyce
Podstawą do wystąpienia z roszczeniem o zachowek jest fakt, że uprawniony – w normalnych warunkach dziedziczenia ustawowego – został w testamencie pominięty lub jego udział jest istotnie niższy, niż powinien być. Aby skutecznie ubiegać się o pieniężne świadczenie, warto wykonać następujące kroki:
Ustalenie kręgu uprawnionych: W pierwszej kolejności należy ustalić, czy w ogóle mamy prawo do zachowku. Uprawnionymi są m.in. zstępni (np. dzieci), małżonek oraz – w pewnych okolicznościach – rodzice zmarłego.
Obliczenie wartości spadku: Konieczne jest ustalenie tzw. substratu zachowku, a więc realnej lub fikcyjnej wartości majątku, który pozostał po zmarłym. Uwzględnia się w nim cały rzeczywisty spadek, pomniejszony o długi spadkowe, i dodaje wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia.
Ustalenie wysokości roszczenia: Zgodnie z przepisami, kwota należna tytułem zachowku stanowi zazwyczaj połowę wartości udziału spadkowego, jaki by nam przypadł z ustawy. W pewnych przypadkach (małoletniość, trwała niezdolność do pracy) jest to dwie trzecie udziału.
Wezwanie do zapłaty: W pierwszej kolejności kieruje się do spadkobierców wezwanie do dobrowolnego uregulowania świadczenia. Jeśli spadkobiercy odmawiają zapłaty lub wysokość żądanej kwoty jest sporna, konieczne może być wniesienie pozwu o zachowek do sądu.
Postępowanie sądowe: W trakcie procesu sąd ustala, czy powód rzeczywiście ma prawo do zachowku, kto jest odpowiedzialny za jego wypłatę, a także jaka wysokość świadczenia mu przysługuje. W razie wygranej, sąd wydaje wyrok zobowiązujący właściwych spadkobierców do zapłaty odpowiedniej kwoty.
Ważną rolę w całym postępowaniu odgrywa termin przedawnienia. Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku (tj. od śmierci spadkodawcy), bądź – jeśli została sporządzona treść testamentu – od ogłoszenia testamentu. W momencie przekroczenia tego terminu dochodzenie roszczenia w sądzie jest niemożliwe.
Czy można uniknąć wypłaty zachowku?
Często pojawia się pytanie, czy da się w jakiś sposób uchylić obowiązek zapłaty. Jednym z rozwiązań jest wydziedziczenie – formalne pozbawienie konkretnych osób prawa do dziedziczenia, a co za tym idzie, do roszczenia o zachowek. Jednakże wydziedziczenie jest skuteczne jedynie wtedy, gdy zostanie dokonane w testamencie z podaniem przyczyn ściśle określonych w ustawie, np. gdy uprawniony do zachowku dopuścił się przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności spadkodawcy albo uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Nie wystarczy więc samo stwierdzenie, że zmarły nie życzył sobie przekazania majątku danemu członkowi rodziny – konieczne jest spełnienie przesłanek ustawowych.
Kolejnym zagadnieniem jest wspomniane wyżej miarkowanie zachowku. Choć prawo do zachowku stanowi fundament polskiego systemu spadkowego, w sytuacjach wyjątkowych – gdy wypłacenie go w pełnej wysokości byłoby niesprawiedliwe lub naruszałoby zasady współżycia społecznego – istnieje możliwość obniżenia kwoty. W takim przypadku to sąd, badając całokształt okoliczności, może zadecydować o zmniejszeniu świadczenia. Takie podejście pozwala dostosować prawo do konkretnych, czasem bardzo złożonych sytuacji życiowych.
Podsumowanie
Instytucja zachowku stanowi istotne zabezpieczenie interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy. Dzięki temu mechanizmowi, nawet jeśli krewni zostaną pominięci w testamencie, nie pozostają bez żadnych środków. Aby skutecznie dochodzić swoich praw, warto znać podstawy obliczania świadczenia, wiedzieć, komu i kiedy przysługuje, a także być świadomym istnienia instytucji miarkowania. Choć wolność testowania jest znaczna, polskie prawo wyznacza pewne granice, mające na celu ochronę słusznych interesów osób najbliższych zmarłemu.